زن در اسلام

بقعه بی بی شهربانو

صاحب این بنا را بی بی شهربانو دختر یزدگرد سوم و همسر امام حسین(ع) و مادر امام سجاد(ع) دانسته اند که مدارک معتبر تاریخی قبول آن را مورد تأمل دانسته است. این بقعه در یک و نیم کیلومتری شمال امین آباد (از توابع شهرستان ری)، بر فراز صخره کوهستان در دامنه جنوبی کوه بی بی شهربانو در محوطه ای به طول 32 و عرض 22 متر با دیوار سنگی قرار گرفته است. وضع بنا می رساند که تمامی این فضا و اماکن متعلق به آن در یک زمان به منظور آرامگاه احداث گشته و در دوره های بعد به وسیله ایجاد دیوارهای جدید، رواق ها، اتاق ها، راهروها و غیره، محوطه اصلی به دو صحن تقسیم شده و صحن های مردانه و زنانه و اتاق های مسکونی و محل توقف و استراحت زوّار به نحو جالبی در این بنای کهن فراهم شده است. جهت اصلی طولی محوطه رو به سمت قبله قرار دارد. مهم ترین بخش بنا، ساختمان گوشه جنوب شرقی آن است که گنبد سنگی قدیمی آن بر جای مانده و هنگامی که از بیرون به بقعه بی بی شهربانو نگریسته می شود، علاوه بر گنبد و کاشی کاری عهد قاجاریه که بر فراز حرم ساخته شده، گنبد

سنگی قدیمی مزبور جلب توجه می نماید. این ساختمان از سوی داخل، مشتمل بر فضای چهارگوش مربعی است که شش متر طول و شش متر عرض دارد و معماری آن سبک بناهای دوران دیلمیان را در اذهان تداعی می کند. حرم بی بی شهربانو در وسط بنا و متصل به اتاق باریک الحاقی قرار دارد که صورت دیوارهای آن به حالت گذشته حفظ شده و بر فراز حرم گنبدی که مربوط به عصر قاجاریه است ساخته اند ولی سقف زیر گنبد که طاق اصلی حرم است و گوشواره های کنج آن کهن می باشد، اتاق سمت مغرب حرم مسجد بوده که روشنایی کافی از سقف به آن داده اند و محل نگهداری وسایل و خواندن زیارت نامه است.

در حرم این بقعه، صندوق منبت کاری عتیقه ای به طول 178 سانتی متر، عرض 97 سانتی متر و ارتفاع 98 سانتی متر وجود دارد که در گوشه جنوب غربی حرم ـ متصل به دیوار ـ روی قبر قرار گرفته است. بر روی اضلاع شمالی و شرقی صندوق تزئینات منبّت کاری و کتیبه های گوناگونی وجود دارد که عموما به خط ثلث برجسته بوده و علاوه بر آیات قرآن کریم و احادیث، اطلاعات تاریخی نیز در بر دارد. بر ضلع شمالی صندوق عبارت: قال النبی(ع) ان کُنت صانعا لکنت نجارا فی سنة ثمان و ثمنین و ثمان و ثمان مأئه (888ه··· .ق)، نوشته شده است. کتیبه قائم سمت چپ ضلع شمال صندوق

شامل این عبارت است: هذه المقبرة لاُّم المؤمنین و خیر الخواتین ستی شهربانویة قدس اللّه سره؛ نوشته های دیگر صندوق به نام بانیان و سازندگان اشاره دارد. کتیبه های روی درِ ورودی اصلی بقعه که در مشرق حرم قرار دارد و عموما به خط برجسته می باشد نیز از تاریخ ساخت بنا و دست اندرکاران احداث آن حکایت دارند. در این نوشته ها تاریخ 962ه··· .ق، قابل رؤیت است.⁽¹⁾

بقعه بی بی زبیده

آرامگاه بی بی زبیده در شهرستان ری در بالای تپه ای کم ارتفاع و خاکی واقع گردیده است. بنای اصلی حرم از ابنیه معماری قرن نهم هجری است که به هنگام شکل گیری دولت قاجارها، سرداب شرقی ـ غربی همراه با دهلیز ورودی و اتاق مجاورش در شمال تپه ایجاد شده است. همچنین برفراز تپه، رواقی و ایوانی بر پا کرده و سپس ایوان هایی در سه جانب حرم الحاق کرده اند. درونی این مکان زیارتی از تزئینات مُقرنس کاری و نقاشی های دوران قاجاریه برخوردار است. صندوقی متعلق به همین عصر و از آثار فتحعلی شاه قاجار قابل مشاهده می باشد که در خاتم کاری شده آن در سال 1271ه··· .ق، ساخته شده است که در اطراف آن ابیاتی از مرثیه های محتشم کاشانی دیده می شود.

اعتقاد مردم و برخی ثُقات محلی بر این است که این بانو دختر امام حسین(ع) و فرزند شهربانوست و در این باره لوح مفصلی به خط نستعلیق دارای تاریخ 1286ه··· .ق، در خود بقعه نصب شده که نتیجه بررسی های مرحوم ملاآقا فاضل دربندی، صاحب کتاب

اسرارالشهادة است. برخی محققان با تکیه بر متون تاریخی، اصل موضوع یعنی آمدن بی بی شهربانو به ری و اینکه دختری به نام زبیده داشته مورد تأمل قرار داده و پذیرش آن را کم اعتبار می دانند و بر این باورند که شهربانو دارای دو دختر به نام های سکینه و فاطمه بوده است اما از سوی دیگر، قرن هاست که این مکان به عنوان بارگاه زبیده خاتون مورد توجه مردمان مشتاق بانوان منسوب به خاندان عصمت می باشد و نذوراتی بدان اختصاص داده و در جوار مرقدش به التجا می پردازند و از صاحب مرقد می خواهند که آنان را در گره گشایی از مشکلات و التیام دردها و ناگواری ها یاری نماید.⁽²⁾

بقعه سیده ملک خاتون

این مکان زیارتی در جنوب دولاب بر کنار راه تهران ـ خراسان واقع گردیده و شامل بقعه، رواق و ایوان است. در زیارت نامه صاحب مرقد چنین آمده است:

السلام علیک یا ملکة الجلیلة العلیة السلام علیک یا خاتون الرضیة المرضیة،

سپس خطاب «یا بنت موسی بن جعفر(ع) و یا دخت الرضا(ع)»، ذکر گردیده است. اما محققان عقیده دارند این بانو همان سیده ملکه خاتون همسر فخرالدوله دیلمی و مادر مجدالدوله دیلمی است. نام اصلی وی سیدشیرین دختر اصفهبد رستم بن شروین از آل باوند و خال قابوس وشمگیر است. سیده، لقب ملک خاتون می باشد.

هسته اصلی مرقد مذکور اتاق مستطیل شکل با چهار شاه نشین (تورفتگی داخل پنج دری ها که کمی از سطح زمین بالاتر بوده و معمولاً شخص بزرگی در آن می نشسته است)، توگود داخل چهارضلع است و روی آن قبل از ایجاد رواق و ایوان سمت شمال در آغاز قرن چهاردهم هجری در جانب شرق بقعه قرار داشته است و هم اکنون در سمت شمال بنا قرار دارد. سقف آجری بقعه به شیوه گنبدهای یک پوش بسیار قدیمی با آجرهای خفته و راسته از طرف بام نمایان است. بنا را به دوران قاجاریه نسبت می دهند ولی کاشی کاری آن مرتبط با مرمت هایی است که به دستور سلطنت خانم ـ دختر بدیع الملک میرزای عمادالدوله ـ در سال 1309ه··· .ق، صورت پذیرفته است.⁽³⁾

آرامگاه بی بی شریفه خاتون

پس از ورود به شهر ساوه از مسیر تهران و عبور از میدان انار، هنگامی که مسافران به سوی جاده اراک حرکت می کنند، در ابتدای راه از میان بیابانی وسیع و خشک می گذرند اما پس از پشت سر گذاشتن کارخانه چرم سازی وقتی به اولین فرعی سمت راست می پیچند هنوز دو کیلومتر طی نشده که دشت های سرسبز و خرمی در پیش مسافر مشاهده می گردد. در این ناحیه پنج روستای سرسبز و تاریخی وجود دارد که در میان آنها روستای «نویس» از قدمت بیشتری برخوردار است. در ابتدای این آبادی، راه به دو شاخه تقسیم می شود؛ یکی به سوی بالا و مستقیم که به مکانی به نام قتلگاه یا گلزار شهدا منتهی می شود. راه دیگر نیز به روستا ارتباط دارد. در ابتدای ورود به روستا آرامگاه بی بی شریفه خاتون قرار دارد. از طریق ایوان یا پیشگاه امامزاده می توان وارد حرم بی بی شریفه خاتون گردید.

این بانو بنا بر اسناد تاریخی، دختر امام موسی بن جعفر(ع) و خواهر امام رضا(ع) می باشد. بر مزار، جعبه ای چوبی قرار دارد که بر روی آن انواع پارچه های زیبا و سجاده های خوش بافت دیده می شود. اینها نذورات مردم هستند. سقف مزار، گنبدی شکل بوده که در درون دیوارش طاقچه هایی قابل مشاهده است. بنای مزبور از آثار قبل از صفویه است. مردم روستا به هنگام تحویل سال نو در این مکان زیارتی گرد آمده و دعای تحویل سال را با هم زمزمه می کنند. عصرهای پنج شنبه نیز اهالی آبادیِ «نویس» در محل امامزاده اجتماع می نمایند.⁽⁴⁾

در برخی منابع آمده است که بقعه مذکور در دهکده قزوین در حوالی یل آباد و 9 کیلومتری ساوه واقع است و افزوده اند این بنای مربع شکل به ابعاد دهانه 5 متر و ارتفاع 8 متر با پوشش عرقچینی داخلی و خارجی بر آن، احداث گردیده است.⁽⁵⁾

بقعه ستی فاطمه

این زیارتگاه در بخش شمالی محله چهارسوی شیرازی ها و خیابان شهید دکتر بهشتی کنونی اصفهان قرار دارد. این محل در اصل، گورستان بزرگی بوده که در بخش های زیادی از اراضی آن بناهایی ساخته اند. مدفون در این بقعه، فاطمه صغرا دختر امام کاظم(ع) است. در کتب انساب و منابع تاریخی، نوزده دختر به هفتمین فروغ امامت نسبت داده اند که در بین فرزندان آن امام همام دو تن به نام های فاطمه کبرا و فاطمه صغرا معروف هستند که بانوی نخست، همان فاطمه معصومه است که بارگاهش در قم شهرت دارد و می گویند این بارگاه مربوط به فاطمه صغرا است اما عده ای از محققان عقیده دارند این بانو به ایران هجرت ننموده است که در این سرزمین رحلت نموده و در شهر اصفهان دفن شده باشد.

این بقعه دارای سردرب و ایوان کاشی کاری از عصر صفویه است. داخل حرم و اطراف گنبد اشعاری است که به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی نقاشی شده است. از مضامین اشعار برمی آید که در دوران قاجاریه مرد خوش طینت و خیّری به نام محمدعلی خان به احداث این بقعه اهتمام ورزیده است. اشعار مزبور مربوط به سال 1242ه··· .ق، می باشد و ماده تاریخ بنای بارگاه در مصرع آخر آمده است:

رقم زد از پی تاریخ خامه طالع

به این سپهر نهان است مهر اوج کمال (1242ه··· .ق)⁽⁶⁾

پی نوشتها:

1 ـ سرزمین ما، عزت اللّه رکوعی، ص295 ـ 294؛ بنای تاریخی بقعه بی بی شهربانو، نشریه گزارش های باستان شناسی، شماره سوم، ص305 ـ 255.

2 ـ آثار تاریخی تهران، محمدتقی مصطفوی، ص255 ـ 243؛ ری باستان، حسین کریمان، ج1، ص415 ـ 326؛ ایران قدیم و تهران قدیم، ناصر نجفی، ص61؛ دائرة المعارف تشیّع، ج3، ص 327 ـ 326.

3 ـ دائرة المعارف تشیّع، ج3، ص352 ـ 351، ری باستان، ج1، ص425 ـ 422، بناهای آرامگاهی، ص293.

4 ـ وادی سبز در دل بیابان، زهرا قاسمی، مریم حسینی، روزنامه جام جم.

5 ـ گنجینه آثار قم، ج2، ص153 ـ 152؛ بناهای آرامگاهی، ص258.

6 ـ آثار ملی اصفهان، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ص773 ـ 772؛ آثار ایران، آندره گدار، ترجمه سروقد مقدم، ج4، ص308؛ گنجینه آثار تاریخی اصفهان، هنرفر، ص604.

نوشته غلامرضا گلی زواره ، مجله پیام زن شماره۱۳۹